Ex Libris

Hún Steffensen ——

Ág

A

Fáein orð

um

, RÆKTUN JARÐEPLA

eptir Jónas Benediktsson fyrrum bónda á

Fjósatungu.

Út gefendur: J. Benediktsson. H. Ólafsson.

NS

Akureyri, 1856.

Prentað í prentsmiðju Norður - og Austurumdæmisins, hjá H. Helgasyni.

%

san

sbuaðks:1 a:

Formáli.

Eins og maðurinn — í hvaða stöðu, sem guð hefur sett hann hjer á jörðu — getur ekki leyst ætlunarverk sitt vel af hendi, sjálfum sjer og öðr- um til nota, nema því að eins að hann hafi afl- að sjer þekkingar á störfum sínum, þannig er því

einnig varið með jarðyrkju og aldingarðaræktun.

Fyrsta þekking, sem í þessu efni er ómissandi, er sú, að kynna sjer eðli jarðarinnar og þau áhrif sem náttúran hefur á hana til þess að leiða fram grös, jurtir og aldini. Að jeg hefi ekki leitast við að gagna löndum mínum í þessu efni fyr enn nú á tólftu stundunni kemur einkum til af því, að jeg fann mig miður færan til þess á meðan jeg var yngri og óreyndari. Með þessum fáu línum mín- um um garðyrkju er aðaltilgangur minn sá, að

r. leiðbeina þeim bræðrum mínum, sem með öllu

eru ófróðir í þessu efni, og fáanlegir væru til þess að gjöra tilraun til jarðeplaræktunar, en hina, sem mjer vita betur, er jeg ekki að fræða, því

jeg veit og kannast við að þessi lasburða tilraum 1*

mín hefur allmarga anmarka fáfræginnar. Jeg vona þó samt að sjerhver sá, sem með Öllu er óvanur garðyrkju eða jarðeplarækt og fara vill að ráðum mínum og dæmi í þessu efni, beri úr bítum sömu not og jeg eða betri; þess vegna bið jeg góðfúsa lesendur að virða vel einlægan vilja minn, þó að verkinu — eins og nú er um rætt — sje í mörgu ábóta vant.

á

í. grein. Inngangur.

Kóur er það fullkunnugt, kæru landar! að tveir eru helztu bjargræðisvegir okkar Íslendinga: fjár- ræktin og fiskiaflinn, en hinn þriðja geymir fóst= urjörð vor í skauti sínu mikilstil of víða ónotað- an. Ekki er jeg sá ofurhugi eða heimskingi að jeg búist við að geta hrundið því í lag, sem á- bótavant er í þessu efni, og aðrir landar vorir, ættjörðu sinni velviljaðir og miklu fremri mjer, hafa sett fyrir sjónir bæði með eptirdæmi sínu og ritgjörðum. En af því þessu hefur verið gef- inn svo lítill gaumur hingað til, þá er það ákaf= ur vilji minn að leitast við að vekja athygli bræðra minna að svo mikilvægu málefni.

það er hörmulegt að hugsa til þess, hversu margir og miklir hagkvæmustu reitir til jarðepla- ræktunar enn þá liggja ónotaðir á landi voru, sem þó mundu verða landbúnaði vorum til mikilla hags- munai, ef þeir væru teknir til dyggilegrar rækt= unar og umhirðingar. það er vert að setja á sig dugnað Akureyrarbúa í þessu efni, sem að und=

6

anförnu hafa aflað nokkur hundruð tunnur jarð- epla, og hitt um leið, hvernig afstaða reits þess er, sem þeir hafa orðið að nota: það er snar- brött brekka á móti austri fyrir ofan bæinn, og hefur ekkert skjól fyrir norðannæðingum og haf- golum, sem þó er öllum garðaldinum ónotalegt og meinlegt. þar að auk er reitur þessi víða stór- grýttur með steinmöl innan um gráan sandleir. Þessar tvær jarðtegundir eiga að vísu-vel við jarð- epli, en hina þriðju vantar, matjurtajörðina — svart- moldina —, því sú er ætlan mín að brekkan hafi víða hvar borið lítið eða ekkert gras; af þessu má geta nærri hvað mikið hafi verið haft fyrir ræktun reits þessa til jarðepla, og! spyr jeg því á þessa leið: ættu nú ekki bændur vorir hægra „með víða hvar á bæjum upp til sveita og við sjó, að byggja sjer jarðeplagarða, þar sem afstaðan fæst í skjóli fyrir norðan átt og jarótegundirnar eru allar til í garðstæðinu — svartmold, leir og sand- ur — og líka á mörgum bæjum mikil gnægð af gömlum öskuhaugum?

Jeg veit af eigim reynslu að gamlir öskuhaug- ar eru góður áburður til jarðepla-ræktunar, einkum þar sem ekki er mjög hálent, eða garóstæði of þurrt. Jeg vil ekki fá mjer til orða um öskuhauga í þeim sveitum þar sem hrísi ásamt öðrum eldi- viði og kolaviðar afkvisti er brennt, sem hefir í sjer mikið af lútarsalti — alkali—, er eflir frjóf-

7

serni jarðarinnar ágætlega. Jeg ætla nú til reynslu að rita hjer dálítið sögubrot um lítilvæga viðburði sjálfs míns við jarðepla-ræktun, ef verða mætti að einhver viðlíka á vegi staddur eins og jeg var áð= ur, vildi gefa því auga við tilraunir sínar.

Árið 1807 kom skip á Akureyri frá Vestur- álfu með hveiti, hrísgrjón og lítið eitt af jarðepl- um. þar átti þá heima framkvæmdarmaðurinn H. V. Lever, sem nú er andaður. Keypti hann þá jarðepli af skipsráðendum og setti niður um sum- arið hálfa skeppu í hinni ytri brekku búðargils- ins, þar gem hann seinna græddi út eplagarð sinn. Um haustið minnir mig að hann fengi sextánfald- an ávöxt eða tunnu jarðepla, þó jeg fullyrði það ekki; hið annað sumar setti hann enn þá niður jarðepli og fjekk þá svo mikið, aðhann gat hjálp-

-að þeim, er þess óskuðu um útsáóðsepli. Um þess- „ar mundir samdi hann stutt, en þó greinilegt rit um jarðepla-ræktun. Litlu síðar byggði auðnu=

maðurinn herra H. E. Thorlacius á Miklagarði eplagarða, og gáfust þeir vel, enda :er þar hin fegursta afstaða til jarðepla- ræktunar, sem jeg hefi sjeð um æfi mína. Faðir minn bjó þá að Hvassafelli, og hófum við feðgar þá um sama leyti jarðepla-rækt, er heppnaðist að því skapi, sem garðsrúmið var stórt, eins og í Miklagarði; varð mjer skjótt iðja sú svo unaðarsöm, að jeg var við hana, eptir því sem menn segja, vakinn

8

FJ

og sofinn á sumardaginn, og stundaði hana fyrir föður minn í nokkur ár, þangað tiljeg gipti mig, og hóf búskap á Hvassafelli um eins árs tíma og flutti þaðan að Gröf í Kaupangssveit. Um þá jörðu hugsaði jeg lítið að öðru leyti, enn því, sem jeg hafði áður á ferð aðgætt, að þar væri hagan- leg afstaða til jarðepla-ræktunar ; það leið held- ur ei á löngu eptir það jeg var seztur að í Gröf, áður enn jeg stakk þar upp, fyrir víst, þrem sinn- um dálítinn reit, ræktaði hann með áburði og setti niður í hann jarðepli; fjekk jeg þá utn haustið eina tunnu jarðepla, en reiturinn var á að gizka sextán ferskeyttir faðmar á stærð. Vorið eptir byggði jeg þar jarðeplagarð hjer um bil hundrað og fimmtíu ferskeytta faðma á stærð. Ógjörla man jeg ávöxt þann, sem jeg fjekk það árið. Fyrst flutti jeg í garðinn nokkuð af gamalli hesta- mykju, sem skjótt þraut. Jörðin Gröf var kom- in í niðurníðslu, þegar jeg flutti þangað og sá jeg því bráðum að jeg mætti ekki missa af áburði frá túninu; enda komst jeg fljótt að raun um það, sem öðrum, er þekkja Kaupangssveit, er fullkunn- ugt: að þar er arðsamara að eiga kýr með sæmi- legri viðgjörð, enn sauðfjenað. Hvað átti jeg nú til bragðs að taka, er jeg vildi bæði eiga kúa- mjólk og jarðepli? Fram á hlaðvarpa stóð gam- all öskuhaugur, er að líkindum hefur borizt í ým- islegt bæjarsorp og þvottakorgur. Jeg rjeði

9

það af að nota haug þennan í garðinn, og flutti þó ekki meira af honum í garðinn, enn jeg hafði vanizt af öðrum áburði, og fjekk um haustið níu til tíu tunnur jarðepla; liðu nú þannig tvö eða þrjú ár, að jeg aflaði af jarðeplum stundum minna; því eitt árið fjekk jeg ekki meira enn tvær tunn- ur, þareð þá var sumar kalt, en frostin áhrifa meiri, þegar svo fellur í Kaupangssveit, enn fram undir fjöllum í Eyjafirði þar sem jeg áður stund- aði garðyrkjuna og þess vegna var þar minni misfellum háð; samt sem áður lagði jeg ekki árar í bát, heldur stækkaði jeg garð minn um helm- img, svo hann varð að innan-máli þrjú hundruð ferhyrndir faðmar og fjekk jeg líka eptir það yfir og undir tuttugu tunnur. Á sama tímabili byggði jeg tvo minni garða, og varð þá fífill minn feg- urstur, því eptir það gafst mjer líka ágætasta sumarveðrátta, og fjekk jeg úr þeim um haustið tuttugu og níu tunnur. Öskuhaugur sá, sem áð- ur er um getið varð mjer með litlum viðauka nægur áburður í garðana þau árin, sen jeg bió í Gröf; en það er líka öllum auðskilið, sem bera skynbragð ájarðepla-rækt, að jarðeplin hefðu ekki getað þróazt þannig ár eptir ár utan túns í sandi og steinmöl áburðarlaust.

Eptir 9 ára dvöl í Gröf flutti jeg að Fjósa- tungu í Fnjóskadal. Bágu árin, sem þá komu og ýmislegt andstreymi, sem þessu lífi er stund-

10

um samfara bægðu mjer frá að gjöra nokkra til- raun með jarðyrkjuna, og þar að auki ofríki kuld- ans, sem hjer í dal er miklu meira enn í Eyja- firði. Þannig liðu nú fjórtán ár frá því jeg fór frá Gröf; en árið 1849 girti jeg fyrst um reit, sem var hjer um bil fjörutíu og átta ferskeyttir faðmar og sáði í hann um sumarið kálfræi, því jarðepli skorti mig, enda varð jeg seint fyrir með garðhleðsluna. þessi tilraun mín varð og að engu, því bæði var vorið kalt og sumarið þurkasamt, en jarðvegurinn hálendur og sendinn. Árið eptir 1850 setti jeg jarðepli niður í garðinn, og varð þá eptirtekjan tvær tunnur. Árið 1851 var sum- ar hið hagfeldasta til jarðepla-ræktunar fram í ágústmánuð; hafði þá eplagrasið fengið bezta þroska, en þá kom svo mikið áfelli af snjó í Fnjóska- dal, að jarðepla-grasið bældist flatt í garðinum; snjóinn tók bráðum upp, því góðviðri komu á ept- ir fram á haust. Sökum þessa áfellis haggað- ist mjög von mín um vöxt jarðeplanna þetta sumar; þó rjeðist jeg í að reyna til að rjetta við grasið og hreykja upp með því sem vandlegast; en fyrir það að góðviðri komu á eptir fór gras- ið að skjóta út smágreinum og blöðum svo að undifvöxturinn varð um haustið hálf önnur tunna. Tilraunir nágranna minna hjerna í dalnum með jarðepla-rækt urðu að engu þetta sumar. Árið 1852 stækkaði jeg garð minn um þriðjung, og var

11

þá sumar, að því er jeg man, hið arósamasta til jarðepla-vaxtar, því ágóðinn varð um haustið átta tunnur, en hálfu minni 1853. Árið eptir 1854 færði jeg sáðreit minn út, svo að hann er nú hundr- að og tuttugu ferskeyttir faðmar og fjekk jeg því úr honum liðugar tíu tunnur; útsáóðseplin voru þrjár skeppur, og ágóði þessi var þannig orðinn meiri hjá mjer enn meðal vöxtur í Gröf.

Af þessu má ráða að hjer í Suður - þing- eyjarsýslu geta jarðepli þróast í góðum árum eins og í Eyjafjarðarýslu, þó það verði sjálfsagt stop- ulla í hörðum árum, því áhrif frostanna eru þar langtum meiri enn í Eyjafiarðarsýslu.

þessa athugasemd vil jeg gefa fjelagsbræðr- um mínum í Þingeyjarsýslu, af því garðyrkja þeirra er enn þá harla ófullkominn og víðast alls eng- in, begar frá er tekin Svalbarðsströnd. Garð- yrkjan getur ekki orðið í góðu lagi nema með töluverðri kunnáttu, eptirlöngun og kostgæfni: því eins og skepnurnar undir manna höndum þurfa nákvæma hirðingu eptir fjölbreyttu ásigkomulagi þeirra og viðurværi, þannig er því einnig varið með garðaldinin.

Jeg hefi t. a. m. sjeð sumstaðar eplagrasið komið í góðan vöxt, en þó ljósgrænan arfa yfir- gnæfa, sem sýnir einbert athugaleysi og vanrækt, og hitt um leið að hvorki er guði nje náttúrunni að kenna um uppskeru brestinn. þegar jeg hugsa

12

um þetta efni, vaknar hjá mjer óþægilegur grun- ur um það, að annað hvort sjeu ritgjörðirnar um jarðepla-rækt of fáum í höndum, eður þeim sje of lítill gaumur gefinn og er þó bæði í Gesti Vestfirðingi og Norðra vikið á hana. Jeg vil því láta hjer í ljósi {fáeinar athugasemdir um jarðepla- rækt, meðan einhver sá, er mjer kann betur, býr sig undir að gefa út nýja ritgjörð um hana.

2. grein. Um jörðina.

Hinar merkustu aðaltegundir jarðarinnar, sem hæfilegastar eru til þess að framleiða grös, ávexti og aldini eru: svartmold, leir og sandur. Hin helzta af aðaltegundum þessum er svartmoldin, „og er hún alstaðar meir eða minna í efsta lagi jarð- ar, þar sem ofurefli náttúrunnar og umrót eptir fjallskriður, vatnagang og annað þess konar ekki hefur fært það úr lagi. Hún hefur í sjer mest frjófgunarefni af allri jörð — fitu og lútarsalti — og þekkist af því frá annari jörð, að hún er mjúk átektum, ljett og laus í sjer; hún verður ekki skorin í þunnar flögur eða skífur eins og mór eða svörður, en er þó nokkuð samanloðandi ef hún er kreist með hendinni; í hitadögg á sumr- um gefur hún af sjer þægan ilm, og þar sem hún er grafin upp kemst hún ekki í þá sömu gröf, sem hún var tekin úr. Í svartmoldinni tingast og

13

frjófgast alls konar trje, grös, ávextir, jurtir og aldini með hæfilegri samblandan af leir og sandi, og því finnst líka sama efni í öllum þeim jarðar- gróða, sem nú var talinn. — Utanum allar rætur, sem Í jörðunni liggja er þunn himna. Ræturfnar eru fullar af smámunnum eða holum, ekki ólík- um svitaholum á mönnum og dýrum, og eru þær mestar í þeim smá öngum, sem hvíslast út frá höfnðrótinni og veita henni þau rjettu frjófg- unarefni; en það er hitinn og stælingarafl lopts- ins, sem hefur áhrif á þau, einkum lútarsaltið, og gjörir það að verkum að það er á sífeldu iði og umrennsli; kuldi, súr og ýmsar málmtegund- ir, sem eru kaldrar náttúru og draga sig saman í deiglendri jörðu, þjetta þar á móti jarðveginn og kipra svo saman rætur jurta og grasa og nær- ingar holur þeirra, að hið frjófganda efni ekki fær unnið verk sitt; af því hinu sama kemur það, að mýrar eru hvarvetna ófrjófsamar, þar sem vatn hefur stöðugt viðnám. Af þessu er autsætt hve illa þessi jörð á við jarðepla rækt, sem heimt“ ar hálent, þurrt og steinsendið jarðlag.

3. grein, Um jarðepla garóstæði. það fer betur þar sem því verður komið vit,

ef þörf gjörist, þegar jarðepla garðstæði er tek- ið upp, sem er Ósljett, að pæla og moka mold-

14

v

ina úr hæðum garðsins í dældirnar; það er ei að eins fegurra ásýndar, heldur varnar það skemmd- um af veðri. Dauðu moldina undir því, sem burt var mokað úr mishæðum garðsins þarf að bæta með nægum áburði, því hún hefur lítið eða ekk- ert frjófgunar efni í sjer, einkum þegar mishæð- in er há og djúpt þarf. að moka tilað jafna garð- stæðið. Matjurta-moldin, er æfinlega bezt; í og undir grastorfunni er því einnig þörfá, sje gras- lagið innan garðs haft í garðhleðsluna, að skera sem mest má úr hnausalaginu og láta þá mold falla í garðstæðið. Jeg hefi reynt það sjálfur að jarðeplin vaxa í óræktaðri jörð utan túns betur enn í feitri jörð heima við bæi, jafnvel þótt af- staðan sje hálend og þurr, því í feitri jörðu leggst vöxturinn meira í grasið enn eplin; en þá jörð má að líkindum megra með því að flytja í hana steinmöl og ösku þá, sem ekki hefur í sjer mik- ið frjófgunar efni. Þeim er taka upp nýlenda til garðyrkju er það mikils umvarðandi, sje garð- stæðið votlent, að veita öllu vatni burt, sem við- nám getur haft þar, bæði með skurðum utan garðs og ræsum Í gegnum garðinn þar sem bezt fer, því að súrinn í deiglendri jörð aptrar hinu fljót- anda og frjófganda efni hennar — jeg á við lút- arsaltið — ásamt lopti og hlýindum frá því að geta unnið á jörðina aldinum og jurtum til ting- unar og þroska. það er óyggjandi, að mikið mætti

/

=

ti

15

bæta deiglent garðstæði með því, þar sem föng eru á, að flytja þangað stórgerða steinmöl og sand, sem ágætlega losar jarðveginn, og við þess konar jörð mun askan eiga til áburðar.

4. grein.

Hvernig stinga skuli upp eplagarða, setja nið- ur Í þá og fleira.

Verði því ekki viðkomið, sem fer þó bezt, að stinga upp garðstæði að haustlagi, verður að gjöra það svo snemma á vorin, er klaka tekur að leysa úr jörðu, og þar sem garðreitir eru hið fyrsta sinn búnir undir ræktun, veitir ekki af að gjöra það þrisvar sinnum; ekki má grynnra stynga enn liðnga spaðadypt, þar sem jarðlagið leyfir, og skal seinustu stungunni þannig til haga: að byrja á að stinga götu eða far, þar sem garðreitinn ber hæðst, ef halli er nokkur, og velta moldinni til vinstri hliðar, byrja svo aptur að stinga við hinn enda götunnar og láta svo moldina falla til sömu hliðar í spaða farið, og skal svo til haga að það horfi niður er áður vissi upp; ekki má stinga spaðan- um á skakk heldur beint niður, verður þá stung- an dýpri, og ekki skal taka nema lítið fyrir spað- ann í hvert sinn. þegar komnar eru tvær eða þrjár raðir eða umferðir, er hæfilegt að brífa yfir með járntinda hrífunni, sem ekki má hafa lægri tinda enn hálft kvartil. þannig eins og nú er á-

16

minnst er haldið áfram þangað til allur garéreit- urinn er svona búinn undir epla-setninguna. því optar og betur garðstæði er stungið upp, því viss- ari ágóða mega menn vænta ef vel lætur í ári og ei skortir aðra hirtingu. Nær setja skuli nið- ur jarðeplin, er undir tíðarfarinu komið; það má gjöra fjórar eða fimm vikur af. sumri, en stund- um er þó ekki að hugsa til þess svo snemma. Vandlega þarf þess að gæta, að klaki sje algjör- lega leystur úr jörðunni eða garðstæðinu, þegar eplin eru sett, því jeg ætla, að kuldinn úr jörð- unni að neðan sje þeim meinlegri enn sá, sem kemur af loptinu að ofan, einkum á meðan gras- ið er ekki komið upp. það hygg jeg betur fara, sem nú er sumstaðar farið að tíðkast, að setja jarðepli í raðir, en ekki beð, því þá verður miklu auðveldara að nema í burt arfa, og líka að hreykja upp með eplagrasinu bæði eptir rigningar og hvassviðri. Þykir mjer því eiga vel við að taka hjer til greina, það sem mjer hefur verið kennt um það, hvernig raasetningu skuli háttað. Spenna skal garðsnúru yfir jarðepla sátningsreitinn, sem ekki er skipt í beð, heldur látinn vera í sömu mynd, sem hann fjekk við garðstunguna og þeg- ar yfir var jafnað með hrífunni. Snúruna skal spenna undan og á móti brekku, því sje það gjört, má hiklaust ganga, en þó laglega ofan með henni öðru megin, en hinu megin við hana skal gjöra

at

hi

17

hjer um bil fjögra þumlunga djúpa rák með spaða horni og leggi annar maður í hana jarðeplin með hálfs annars kvartils löngu millibili hvort frá öðru, og ofan á hvert jarðepli — sem þriðji maður gjör- ir — skal leggja handfylli af velmuldum áburði, sem blandaður sje stórgerðum sandi unz röðin er búin. Á meðan tvennt hið seinna er starfað, gjörir sá fyrsti nýja rák á sama hátt hinu megin sín á aðra hönd utan við sporin, eða þann troðning, sem varð eptir hann við fyrri röðina, og lætur að minnsta kosti verða þriggja kvartila bil á milli jarðeplanna. þegar nú þessar tvær raðir eru bún= ar sín á hverja hönd, er byrjað innan í reitnum á sama hátt, en troðningarnir látnir vera á milli annarar“ hverrar raðar unz öllu verkinu er lokið; en að síðustu er rakað þeirri rótuðu mold ofan í -rennurnar aptur með hrífu svo að sljett verði að mestu. Þessi aðferð, að setja jarðepli í rað= ir, er lang fljótust, sömuleiðis er þá gnægð mold- ar milli hverrar raðar til að róta upp með leggj= um þeirra, þegar upp vaxa, sem gjöra ber fyrst,

1) Vilji svo til, að einhver, sem reyna vili jarðepla-rækt, ekki geti áttað sig á, hvernig þessari raðasetningu sje var- ið, þá má hann allt eins skipta jarðreit sínum í beð, en varast þó að hafa þau mjórri enn hálfa aðra alin, og setja ekki í þau fleiri enn þrjár raðir, svo að moldin verði nóg til þess að hreykja upp með eplagrasinu þegar við þarf, og sömuleiðis til þess að geta varið jarðepla stofnana frosti, þegar líður á sumar.

18

þegar grasið er vaxið kvartils hátt og sömuleið= is eptir hvassviðri og rigningar ef þörf gjörist. Í alla þá garða, sem arfi sækirí, er bezt að setja jarðeplin á sagðan hátt, því við jarðar umrótið og það að brúka sköfujárnið — er síðar skal get- ið — fær hann ekki tíma til að dafna. Að láta útsáðsepli taka gróðri á hlýjum stað, áður enn niður eru sett á vorin, er víst betra, þegar hann verður ekki of mikill og er það tíðast gjört, þeg- ar tvær vikur eru af sumri. Arfa og annað ill- gresi þarf vandlega að nema burt úr görðum áð- ur enn það náir að fella fræ, ef til vill, tvisvar eða þrisvar á sumri. það er sjálfsagt að friða þarf garða fyrir traóki ferfættra dýra með gagn- legum girðingum á alla vegu, því bæði er það sárt og hræðilegt að sjá skemmdir þær, sem opt á svipstundu orsakast af því, jafnvel þó jarð- yrkjan að öðru leyti sje komin í gott lag.?

3) Allir þeir sem eiga geitkindur vita að þær eru mein- legustu skepnur til skemmda þar sem þær geta því við komið. þær geta stokkið og klifrað ótrúlega hátt, og kom- ist þær inn Í eplagarðs- reiti, klippa þær grasið ins og skógvið, auk þess, sem þær skemma með troðningi. þeim er líka vel lagið að smjúga gegnum rifur eða á milli grinda kringum garða úr trje.. Jeg hefi sjálfur sjeð fullorðna geit, stóra vexti, smjúga á milli rima þar, sem ekki var meira enn hálfs annars Kvértils millibil. Jeg verð að vera nokkuð margorður um þetta öðrnm til varúðar, sem mæta kynnu líkum ófriði eins og jeg við garða sína. Jeg þótt-

RN

á

19 5. ge. Um tvö garðyrkju verkfæri,

sem ekki eru alkunnug.

það fyr nefnda heitir sköfujárn; er það líkast rekuvari, og er það bein járnplata hálfs þuml- ungs breið, með tanga út úr miðju annars veg- ar, og gengur tangi sá upp Í skapts enda, sem vera þarf svo langt að maður geti staðið upp= rjettur við það. Á neðri brún járnsins sje egg eins og á hefiltönn. Með þessu sköfujárni skal byrja að uppræta arfann fram undan sjer, en ganga síðan aptur á bak jafnótt og uppskerst; en svo að járnið gangi liðugt og sníði í sundur arfann og aðrar illgresis rætur efst við moldina eða í henni, er tanginn lítið eitt beygður í miðju. á þeim parti hans, sem fram úr skaptinu stendur, og þess vegna á líka eggin að snúa upp fram=-. an til á því.

ist vera buinn að friða garða mína, er þeir hvarvetna téka. meðal manni undir hendur og voru sumstaðar hærri. En þegar geitfjo kom að þeim, stökk það þvingunarlaust inn í þá ög gjörði þær skemmdir, er jeg hefi áður vikið á. Nú þótti mjer ekki mega við svo búið standa, því jeg sá al- gjört tjón þeirra liggja. við borð, hafði jeg þá engin önn- ur ráð enn þau að grafa frá görðunum allt í kring, sem er hjer um bil áttatíu faðmar. Tókst mjer loks með því að kippa undan þeim fótunum; þær rendu að vísu að görð- unum, stukku sem hæðst þær gátu, en hörfuðu á bak apt- ur, firtust og hættu svo þessum leik.“

20

Annað verkfærið er hreykijárnið; það er þrí- hyrnd sterk járnplata, hjer um bil eitt kvartil á hvern veg. Úr miðju einnar raðar hennar geng- ur tangi beygður í rjett horn við járnplötuna, og er rekinn upp í skapt eins og verkfærið, sem áð- ur er um getið. þetta hreykijárn er brúkað bæði tilað gjöra rákir fyrir raðir, þegar niður eru sett jarðeplin og líka til að hreykja upp með epla- grasinu.

6. grein. -Um upptöku jarðepla.

Í öllum þeim sveitum, sem hætt er við hörðum frostum, þegar líða tekur á sumar, er mikið á- ríðandi að fresta ekki upptöku jarðepla, og mun því ráðlegast að taka þau ekki seinna upp enn þegar tuttugu vikur eru af sumri. það er að=- gætandi að þau sjeu tekin upp Í frostlausu og kyrru veðri, ef færi gefst, en þó ber þess eink= um að gæta, að þau ekki sjeu lögð á frosna jörð til þerris, því þá er þeim viss bani búinn, og er óhættara að flytja þau óþurrkuð á geymslu=

3) Það hefi jeg aðgætt, þegar jarðeplin eru orðin stór í stofnunum, einkum er það þó eptir rigningar, þegar mold- in er orðin blaut og þjett, að hún opnar sig eða springur að utan, og þarf þá vandlega að hreykja moldinni og þekja þessar sprungur, því opt koma hjer í Þingeyjarsýslu svo hörð frost í ágústmánuði, að blaut flög verða á einni nóttu næstum hestheld.

21

staðinn, en hafa þó nákvæmar gætur á því ; að sem allra minnst mold loði við þau.

'“. grein. Um geymslu jarðepla.

Jeg hefi ýmislega reynt til þess að geyma jarð= epli og stundum misheppnast; en bezt hefur mjer þó reynst aðferð sú, sem hjer skal greina: Grafa skal gröf helzt innan bæjar í framhýsi mátulega stóra fyrir jarðeplin, sem aflast hafa, og skal hún bæði í botninn og í kring fóðruð með vel þurru grunda- eða roftorfi; en einkum er það áríðandi að þekja gröfina svo vel að ofan með samkynja efni, að ekkert lopt nái að komast að jarðeplun- um. það er vissara, að þakið sje ekki þynnra enn hálf alin. Grundvöllurinn þar, sem gröfin er tekin þarf að vera þurr og húsið vel þakið.!

S. grein. Um matreiðslu jarðepla.

Jafnvel þó jeg viti að konur, sem vanar eru við að matbúa og kunna það, geti á ýmsan hátt

1) Einu sinni, þegar jeg til forna átti heima á Hvassa- felli, gróf jeg grafarholu að haustlagi ofan í þurrah hól, og setti í hana lítilræði af útsáðseplum með lögum á milli úr vel þurrum steinsandi, og þakti hana síðan með þurru toxti svo þakið varð hálf önnur alin á þykkt. þetta gafst mjer ágætlega vel, því að vorið eptir, þegar jeg opnaði gröfina voru þau svo hrein og fögur útlits eins og um haustið.

22

varið jarðeplum til matgjörðar, þá samt ætla jeg ið ;

„að fata úm það nokkrum orðum, ef ske mætti, 3 að það yrði þeim til leiðbeiningar er miður væru ; fróðar í því efni. Hvarvetna þar sem jarðepli eru. sett í deiglenda jörð og feita, verða þau laus-

„ari Í sjer og-bragðlakari; en það má þó nokkuð | bæta með því, að sjóða þawí saltvatni með máta- legri suðu, hella. síðan seiðinu af og setja svo ket- ilinn yfir glæður og láta þau þar ryðja sig eða * þorna, og sá um leið yfir þau smámuldu salti. Þau bæta og gjöra hollari kjötmat, alls konar fisk-

- æti, mýkja vel harðæti t. a. m. harðar fisk. sjeu þau borðuð með honum;. og geta þannig sparað - á þeim feitmeti, sem þess þurfa með. Líka eu þau ágæt í mjólkur-blandaða grauta ármað. hvort soðin flysjuð og stöppuð, eða skorin, hrá. smátt Í „sundur, og má þá í hvert sinn, eptir vild, drýgja mjölið, hvort sem heldur brúkað er úr grjónum eða rugi. Sömuleiðis eru jarðeplin soðin og vel. - * stöppuð hentug til brauðgjörðar, og er þá mjöl=* ið hnoðað saman við þau unz deigið verður máta-“ lega hart; eins má drýgja ertur til helminga með, því að bæta við þær smáum eða hálfskornum eplum.

Að steikja jarðepli undir potti, sem hvolft ; sje yfir glóð og látinn eldur ofan á, eins og þég-

“ ar brauð er bakað, gjörir þau vel sæt að smekk; líka má steikja þau í tómri eimirju og verða þá í

al sm í SM 7 0 AA | át a

23

engu lakari; en til sjaldhafnari brúkunar eru þau flysjuð soðin og vandlega stöppuð, síðan sett

yfir-glæður og látinn þar í rjómi, eða nýtt smjör

„með dálitlu af salti og, ef föng eru á, lítilræði af kú- meni til bragðbætis. Þannig og á marga fleiri vegu má brúka jarðeplin til manneldis.

, Athugasemdir.

Á Þótt jeg gæti þess áður að jeg í áburðar- “skorti mínum í Gröf hefði notað öskuhauga að mestu leyti. Í garða mína, þá hefi jeg ekki þar með

;. "sagt, að það skuli vera þeim regla, er betri efni

hafa, því vissara og .arðsamara mun verða áð — hafa með fram gamla kvía.- eða kúamykju, einkum - þar sem jörð er ófrjófsöm; en það þori jeg að full- - yrða, að 'gömlú öskuhaugarnir nálægt bæjum, sem . f hefur borizt ýmislegt frjófgunarefni, geta orðið í, þeim, sem spara vilja áburð sinn og stunda garð- yrkja til mikilla nota. 2. Að svo stöddu hygg jeg lítið gagna að minn-

„ást á kálið og rætur þess, því það eru. svo fáir ; af 035 Íslendingum, sem kunna eins vel við að- : . borða það og jeg; samt er kálið, að minni æt. an, þegar: það er rjett matbúið holl og blóðhreins- „andi fæða, og ei veit jeg hvað því veldur, að all- flestir landar mfnir skuli vera svo undarlegir, að „ilja. ekki leggja jer það til munns, sem aðrar þjóðir, miklu efnabetri enn vjer, hafa til mann-

24

eldis og telja sælgæti. það má nú segja að mjer

komi þetta ekki við og skal jeg því ekki vera fjölorðari um það; en því mun jeg samt viðauka:

að kályrkjan eins og reynslan hefur kennt þeim, .

sem hafa lagt stund á hana, mundi verða að jöfn= um notum og jarðepla ræktin, væri hún almennt stunduð, einkum þegar og er litið á það, að hún með notalegri hirðingu og kunnáttu er ekki eins brygðul í bágum árum, og væri þá gott að nota „hana, þegar jarðeplin bregðast.

Að endingu get jeg þess, sem á er að líta, bræður mínir! að öll fyrirtæki vor í líkamlegum og andlegum efnum, hversu viturlega sem þau eru ráðin og rædd, geta ekki komið að góðum not=- um, nema því að eins að guð sje með okkur, því maðurinn sáir og plantar, en guð gefur á-

„ Vöxtinn.

=

aa Á fklgsai

la 4 án A

Lbs - Hbs / Jón Steffensen

100735024-8